Op weg naar toekomstbestendig onderwijs: de Transitie-arena Primair Onderwijs in Den Haag
Het onderwijs in Den Haag staat, net als elders in het land, onder druk. Denk aan personeelstekorten, hoge werkdruk, het verzorgen van passend en inclusief onderwijs voor iedereen, groeiende sociale ongelijkheid en toenemende prestatiedruk. De noodzaak dat het anders is duidelijk, maar wat betekent duurzame transformatie van het onderwijs en hoe kunnen we daaraan bijdragen?
Om die vraag te beantwoorden, is op 4 december 2024 de Transitie-arena Primair Onderwijs Den Haag van start gegaan. Dit initiatief is opgezet door Platform Primair Onderwijs (PPO) Den Haag in samenwerking met transitie-instituut DRIFT (Erasmus Universiteit Rotterdam). De transitiearena is een sociaal leerproces gericht op het ontwikkelen van een gezamenlijke transitievisie op de toekomst van het primair onderwijs en het verkennen van manieren om die transitie te versnellen en te versterken. In deze blog vertellen we meer over de transitiearena: Wat is een transitie? Waarom is een arena traject een effectieve aanpak om in gesprek te gaan over een duurzame toekomst? En hoe werkt een transitie-arena in de praktijk?
Fundamentele maatschappelijke verandering
Een transitie is een verandering, maar niet elke verandering is een transitie. Een transitie is namelijk een proces van fundamentele verandering in de cultuur, structuur en praktijk van een samenleving. Niet enkel de manier waarop we dingen inrichten veranderd, maar ook onderliggende waarden verschuiven. Dit proces duurt meerdere decennia en ontstaat wanneer de huidige manier waarop een maatschappelijke functie georganiseerd is vastloopt: het is onvolhoudbaar. De problemen nemen toe en het lukt niet meer deze op te lossen met onze normale manier van doen.
Ook in het primair onderwijs neemt de transitiedruk toe. De problemen zijn hardnekkig en complex, voordehand liggende oplossingen werken niet meer of dragen zelfs bij aan versterken van problemen. Al jaren kampt het onderwijs met personeelstekorten en hoge werkdruk. Tegelijkertijd zijn de verwachtingen richting scholen hoog, bijvoorbeeld op het vlak van passend onderwijs of het behandelen van maatschappelijke thema’s. Om kwaliteit te bewaken moeten scholen steeds meer verantwoorden en groeit het toezicht. Niet alleen scholen maar ook kinderen voelen deze prestatiedruk en hebben er last van. Ondertussen gaat het niveau van kinderen uit groep 8 in de basisvakken rekenen en taal achteruit. We verwachten bovendien dat de school een sleutelrol vervult in het tegengaan van kansenongelijkheid in een samenleving die steeds diverser en gesegregeerder wordt, terwijl ongelijkheid momenteel eerder wordt vergroot door de schoolkeuze van de ouders. Kortom, en dat het anders moet voelen steeds meer mensen in Den Haag.
Bouwen aan een nieuw perspectief
Als transities de theorie zijn, is transitiemanagement de praktijk. Het is een governance-aanpak waarmee je ruimte creëert voor fundamentele verandering door middel van visie, leren en experimenteren. Transitiemanagement stelt dat eigenlijk niemand volledig de controle heeft, maar dat je transities wel kunt initiëren, ondersteunen en versnellen door in te spelen op de bestaande dynamiek en complexiteit en onzekerheid te omarmen.
Ingrijpende veranderingen in het onderwijs zijn nodig en staan te gebeuren, dat voelt iedereen. Over de richtingen bestaan echter verschillende ideeën. De arena aanpak is een sociaal leerproces, gebaseerd op de principes van transitiemanagement. Deze aanpak brengt in deze fase van transitie transitiedenkers en -doeners samen om een gesprek te starten over de gewenste transitie. Want als fundamentele verandering staat te gebeuren, welke kant richting we dan dat het systeem op kantelt?
Het doel van de transitie-arena is ook tweeledig: Ten eerste schept een arena traject via de juiste randvoorwaarden tijd, ruimte en inspiratie om tot een gedeelde en actie-georiënteerde transitievisie te komen. Aanvullend heeft een arena als doel om via ontmoeting, verbinding en een gedeelde visie de deelnemers een nieuwe impuls te geven om tijdens en na het arena traject verder samen op te trekken als samenwerkingspartners in – en ambassadeurs van de transitie. De combinatie van dit visietraject en het sociale leerproces biedt het traject de deelnemers opnieuw handelingsperspectief naar een duurzamere toekomst in hun sector!
De transitie-arena in de praktijk
De transitie-arena Den Haag bestaat uit een diverse groep van ongeveer 25 betrokkenen uit het onderwijsveld en haar omgeving: van bestuurder tot docent, van pabo tot kinderopvang en van wetenschapper tot initiatiefnemer. Wat deze groep van deelnemers bindt is dat ze bekend zijn met, en intrinsiek gemotiveerd zijn om te werken aan, een duurzaam en toekomstbestendig onderwijs.
In 4 sessies gaan de arena deelnemers met elkaar in gesprek over fundamentele vragen die een ander perspectief bieden op de problematiek in het onderwijs. De opbouw van de bijeenkomsten –van diepgravende systeemanalyse naar een gewenst nieuw toekomstperspectief en vervolgens het opstellen van een transitieagenda– staat vast, maar de inhoud geven de deelnemers samen vorm. Daarbij is het transitieperspectief altijd het startpunt voor de gesprekken. Dat krijgt handen en voeten in de volgende uitgangspunten voor de bijeenkomsten:
- Systeembenadering: We onderzoeken een systeem in samenhang en integraliteit: Hoe is het onderwijs historisch gegroeid? Wat zijn de dominante manieren van denken, doen en organiseren? Pas wanneer we beter begrip hebben van hoe het huidige systeem is gevormd en functioneert, kunnen we ook op een ander manier kijken naar de problemen die zich voordoen.
- Backcasting: In de arena gebruiken we backasting. De gewenste toekomst is het startpunt. Van daaruit redeneren we terug naar het heden. Welke stappen en welke acties zijn nodig om de gewenste toekomst werkelijkheid te maken?
- Selectief: Arena-deelnemers delen een gevoel van transitie-urgentie, zij werken op verschillende plekken en manieren al aan deze systeemverandering. Verandering komt nooit van één plek, deelnemers vertegenwoordigen niet hun organisatie maar nemen in de arena ook hun persoonlijke ervaringen en rollen mee.
- Adaptief: Transities zijn geen voorspelbare processen en kennen een lange tijdshorizon. Een adaptieve aanpak en houding is daarom noodzakelijk. Door te experimenteren en bij te sturen gaandeweg, leren we meer over hoe we de gewenste toekomst kunnen realiseren. Niet gaan voor één oplossing, maar inzetten op meerdere transitiepaden is daarbij altijd het uitgangspunt.
- Leren door te doen en doen door te leren: Pas bij actie in de praktijk weet je wat werkt en worden obstakels duidelijk. In de transitie-agenda staat actie daarom centraal. Door te handelen en vervolgens te leren bij te sturen, leren we wat nodig is voor verandering.
Een transitie-arena voor het onderwijs
In vier bijeenkomsten werken met de transitie-arena toe naar een transitie-agenda op het primair onderwijs in Den Haag. Dat proces ronden we af in april 2025. Na afloop zal de transitie-agenda breed gedeeld. Maar dat is zeker geen eindpunt, het werk begint dan eigenlijk pas. Want om fundamentele verandering naar een duurzaam, rechtvaardig onderwijssysteem te realiseren is beweging op meerdere plekken noodzakelijk. Heb jij ideeën, gedachten of vragen over hoe je bij kan dragen aan deze transitie, stuur dan vooral een mailtje naar: transitiearena@lucasonderwijs.nl
⬇️
Ben je geïnteresseerd in het proces en de voortgang van de transitie-arena Primair Onderwijs Den Haag?
Op maandag 3 maart en donderdag 8 mei telkens van 16u tot 17u organiseren we twee digitale bijpraatmomenten waarop we meer vertellen over de voortgang van de transitie-arena. Tijdens dit moment geven we een update over de inzichten en voortgang van het traject. Ook gebruiken we deze momenten graag voor het delen van nieuwe inzichten en perspectieven op de transitie.
Wil je graag aansluiten bij deze momenten? Schrijf je dan in via deze link. Heb je vragen? Neem gerust contact op met ons via transitiearena@lucasonderwijs.nl.
✏️ Geschreven door Tessa Speelman en Sien Beckers, DRIFT